Według pierwszego spisu powszechnego, przeprowadzonego w okresie I Republiki Czechosłowackiej 15 lutego 1921 roku, na obszarze Słowacji narodowość polską zadeklarowało 6059 osób. W kolejnym – z 1 grudnia 1930 roku – podały ją 7023 osoby. Jednak liczby te znacznie różniły się od polskich szacunków, według których tylko na obszarze włączonych w 1920 roku do Czechosłowacji części Spiszu i Orawy znalazło się 45 000 Polaków.
Z kolei zdaniem Mirosława Boruty, socjologa z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, na północy i wschodzie Słowacji mieszkało 56 000 osób narodowości polskiej. Ludność ta w znacznym stopniu była już wówczas zasymilowana ze Słowakami, zachowywała jednak jeszcze poczucie odrębności pochodzenia i języka.
Wśród Polaków zamieszkujących obszar Słowacji w okresie dwudziestolecia międzywojennego można wyróżnić dwie podstawowe grupy – pierwszą z nich stanowiła ludność autochtoniczna, zamieszkująca przede wszystkim na Spiszu, Orawie i w Czadeckiem (długotrwałe procesy asymilacyjne doprowadziły do tego, iż współcześnie do starej, autochtonicznej polskości na tych obszarach mało kto się przyznaje), drugą zaś tworzyli polscy osadnicy, przybywający na ziemie słowackie, począwszy od XVII wieku.
Na początku XX wieku osiedlali się oni głównie we wschodniej Słowacji. W większości pochodzili z Małopolski, zwłaszcza z powiatów: jarosławskiego, samborskiego, nowosądeckiego i nowotarskiego. Przybywali do parcelowanych majątków, wystawionych na sprzedaż, z nadzieją na lepsze niż u siebie warunki gospodarowania. Zamieszkiwali m.in. w Krompachach, Topolówce, Vitažovcach, Duplinie, Kojeticach, Nižnych Slovinkach k. Krompach, Slancu Udavskim i Polomie. Warto wspomnieć, iż nie posiadali oni prawa do stałego pobytu zarówno w czasach monarchii austro-węgierskiej, jak i po powstaniu Czechosłowacji.
Do I wojny światowej na terenie Słowacji nie istniały żadne polskie instytucje kulturalno-oświatowe ani polskie szkolnictwo. Wynikało to z polityki madziaryzacji, realizowanej przez Węgrów zarówno wobec Słowaków, jak i Polaków. Sytuacja zmieniła się po powstaniu Czechosłowacji. W 1922 roku otwarto w Koszycach polski konsulat. Jego pojawienie się ożywiło nadzieję mieszkających na wschodniej Słowacji Polaków na uzyskanie opieki prawnej państwa polskiego.
Pracownicy konsulatu założyli Czytelnię Polską, która rozpoczęła swą działalność 2 sierpnia 1925 roku. Była to pierwsza polska instytucja na terenie Słowacji. Pełniła rolę biblioteki, w której udostępniano polskie książki. Przy Czytelni Polskiej powstało również Koło Młodzieży Polskiej i Jej Przyjaciele.
W ramach swej działalności Czytelnia organizowała kursy języka polskiego (m.in. w szkole w Vitažovcach), obchody polskich świąt narodowych oraz rocznic powstań narodowych, odczyty o wielkich Polakach, wyjazdy kolonijne dzieci do Polski. W 1929 roku Czytelnia zrzeszała ok. 150 członków. W roku 1931, po przeniesieniu konsulatu polskiego z Koszyc do Użgorodu, również Czytelnię Polską przeniesiono do tego miasta, zaś w Koszycach powstała jej filia. Od 1934 roku nastąpił stopniowy upadek Czytelni.
W latach 1928-1938 istniało Koło Polskie w Bratysławie. Jego działalność zmierzała do organizowania życia polskiego w zachodniej Słowacji oraz dążenie do zbliżenia polsko-czechosłowackiego. Celem było pielęgnowanie współpracy społecznej i kulturalnej z polskim narodem oraz nawiązywanie kontaktów z Polakami, podtrzymywanie języka polskiego i propagowanie polskiej kultury. W 1929 roku koło liczyło 36 członków, rok później było ich już 51. W 1938 roku, po zajęciu Zaolzia przez Polskę oraz w wyniku wybuchu II wojny światowej zaprzestało ono swej działalności.
Po polskich powstaniach narodowych nasiliły się wyjazdy młodzieży polskiej na studia do Czech i na Słowację. W 1931 roku na uczelniach czechosłowackich studiowało łącznie 2 365 obywateli polskich (Polaków i Żydów). Z tej liczby 383 osoby studiowały na Uniwersytecie Komeńskiego w Bratysławie. Studenci polscy założyli w Czechosłowacji związek studencki o nazwie Samopomoc Polska. Odziały tego związku powstały w Pradze, Brnie i Bratysławie. W Bratysławie przyjął on nazwę Samopomoc Polska – Spolok študentov z Polska v Bratislave.
Działał przy Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Komeńskiego, skupiając studentów z Polski narodowości żydowskiej. W 1932 roku zmieniono nazwę związku na Samopomoc – Stowarzyszenie Studentów Żydów z Polski. Warto podkreślić, iż językiem tej organizacji był język polski. W 1932 roku związek ów liczył sobie 300 członków.
Michał Lubicz Miszewski
